Johann Wolfgang von Goethe kimdir
Ölümlerin ve aşkların gölgesinde yaşadığı hayatı boyunca kalbinden gökyüzüne aksine uzanan madalyonda kendini arayan, Genç Werther’in Acıları ile ruhumuzu sarsan müellif Goethe’nin hayat hikâyesidir…
Goethe, sarsıcı bir kişilik… Ömrü boyunca kim olduğunu, dünyaya neden geldiğini, ilgi alanlarından hangisini seçerse gerçek tarafta olduğunu anlayacağı peşinde koşturup durmuş. Ölümlerin, aşklarının çerçevesinde bir ömür çizmiş kendine ve geçen yıllara aldırmadan yaşlandığına hiç inanmamış. Neyse ki ömrünün bir yerinde dünyaya en çok yazmak için geldiğine karar vermiş…
Yeterli ki doğdun genç adam Goethe!
Çocukluğu
Goethe, 28 Ağustos 1749’da, Frankfurt’ta, Grober Hirschgraben Caddesindeki bugün Goethe Meskeni olarak anılan meskende Catherina Elisabeth (Textor) ve Johann Caspar Goethe çiftinin oğlu olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona “Johann Wolfgang” ismini verdi…
Annesi Catherina, Frankfurt’un varlıklı ve tanınmış ailelerinden birine mensuptu. Hayat dolu bir bayan olan Catherina, 38 yaşında bir hukukçu olan Johann ile evlendiğine 17’sindeydi. Goethe’den sonra dört çocuk daha getirdi dünyaya. Fakat yalnızca Goethe ve kızları Cornelia Friederike Christina hayatta kalmıştı. Bu konuttan üç meyyit çocuk çıkmıştı. Erken kayıpların akabinde Goethe ve kardeşi Cornelia, birbirlerine düşkün bir hayat sürdüler…
Babası Johann Caspar, bir hukukçuydu, evet; lakin mesleğini yapmıyordu. Bir yandan da ailesine maddi eza yaşatmadan hayatlarını sürdürmüştü. Leipzig’de aldığı hukuk eğitiminin üzerine, İmparatorluğa bağlı Belediye Meclisi’nde çalışıyordu. Johann, araştırmacı ruhu, bilgili yanı ve sağlam karakteri ile ailesinin her vakit yanında durmuş, onlara güç vermişti. Goethe, kayıplar bir yana, şanslı bir ailede büyüyordu…
Eğitim hayatı
Goethe, eğitimine 1756’da bir devlet okulunda başladı. Burada 1758’e kadar tahsiline devam etti. Aydınlanma Çağının kanısında oğlunu yetiştirmek isteyen Johann, oğlunun birinci öğretmeni olmuştu. Ayrıyeten küçük yaşlardan itibaren Goethe’ye özel öğretmenler tutarak âlâ bir eğitim almasını sağladı. Kendi yolundan bulduğu her bir ışık zerreciğini oğlunun yoluna dökmeye hazırdı. Bilimsel hususlar, sanat, din üzere bahislerde özel eğitim alan Goethe, ayrıyeten İngilizce, Fransızca, Yunanca, İtalyanca, Latince üzere lisanlarını de düzgün bir formda öğrenecekti. Din anlayışında da babasının ona sunduğu eğitimden gelen bir özgürlük vardı. Goethe, bu özgür yanını daima duygusedecek, Doğu’ya duyduğu merakla İslamiyet’i araştıracak, Arapça ve Farsça öğrenerek İranlı Şair Hafız’ı okuyacaktı…
Sanat, tahsil hayatında yadsınamaz bir ayrıntı olarak bulunuyordu. Eğitimlerine piyano ve çello çalmak, binicilik, dans üzere sanat kolları da dahil olmuştu. Bilhassa görsel sanatlar, ömrüne kararlı bir olay ışığında, kararlı suretlerden girmişti. Yedi Yıl Savaşları! Avusturya-Fransa birliğinin Frankfurt’u işgali üzerine Goethe’lerin meskeni karargâh binası yapılmıştı. Sanat, bu türlü bir atmosfere bile uzak kalamazdı. Goethe, hoş sanatlara düşkün kumandanlar sayesinde, Fransız sanatıyla tanışmış oldu.
Goethe, disiplinli, önemli duruşunu ve aklını babasından, hayal gücünü, duygusal yanını ve anlatım kabiliyetini de babasından almıştı. Tüm yaşımı, bu enfes kimyanın enfes ahengi üzerine şurası olacaktı. İstikrarlı bir bütünlük oluşturan bu yanını çocuk yaşlarından itibaren duygusederek keşfetmeye başlayacaktı…
Bu istikrarın ışığında husus şüphesiz edebiyata gelmedi. Goethe, edebiyatla ilgilenmeye çocuk yaşlarda başlamıştı. Fransız işgali altında olan Frankfurt’a gösterilen Fransız Tiyatro Topluluklarının oynadığı oyunlar, Goethe’nin çocuk kalbini fethetmişti. Fransız Edebiyatı’na işte bu seyirden sonra fevkalade bir tutku duydu. Bunun yanında bilhassa annesinin gece uykusu için anlattığı öyküler kalbine işlemiş, İncil dersleri aldığı Luther-Protestan ailenin sevinci ruhunu sarmıştı. Gönlü edebiyata düşmesin de artık, ne yapsındı! Kendi başına okumayı da çözeli oldukça olmuştu üstelik. Ayrıyeten babasının ona sunduğu eğitimde Goethe, Bin Bir Gece Masalları, Ezop Masalları, Alman Halk Kıssaları üzere pek çok öyküyü öğrenmiş, Homeros, Ovidius, Vergillius üzere pek çok muharrir ve düşünürü tanımıştı. Babası Johann, oğlunun okumaya olan düşkünlüğünü fark etmiş ve bu sevinçle oğluna teşekkürünü yaklaşık 2000 ciltten oluşan bir kitaplık kurarak etmişti. Goethe, Dr. Faust’un farklı öykülerini böylelikle çocukluğunda öğrenme imkânı bulmuştu…
Gençlik yılları
Goethe, artık gençliğe birinci adımlarını atıyordu. 16-17 yaşlarında, yeniden babasının yönlendirmesiyle 1765 ilkbaharında, tıpkı babası üzere Leipzig’de hukuk eğitimi almaya başlamıştı. Toplumdaki yerini önemsiyordu. En azından birinci vakitler. Görgü kurallarına uymaya itina gösteriyor, kılık kıyafetine olabildiğince dikkat edip şık bir ahenk yakalamaya çalışıyordu. Neden sonra çok geçmeden derslerini ihmal etmeye başladı. Bir yanı ailesinden uzakta özgürlüğünün tadını çıkarmaya başlamıştı. Bir yanı ise, yeniden tıpkı özgürlükten aldığı güçle öğrenmeye açıktı…
Eğitimini ihmal ediyordu; lakin Hıristiyan Fürchtegott Gellert’in derslerine katılıyordu. Hukuktan fazla fotoğraf, Alman şiiri, sanat tarihi dersleri daha çok ilgisini çekiyordu. Frankfurt’ta çizim dersleri aldığı periyotta Antik sanat anlayışı ile kendisini yakınlaştıran ressam Adam Friedrich ile burada şahsen tanışma fırsatı bulmuştu. Genç kalbi çırpınan Goethe için bu, hayatındaki en değerli müsabakalardan biriydi. Bunun üzerine Goethe, aldığı teşvikle bir bakır ustasının yanında, oymacılık ve gravür tekniklerini öğrendi…
Daha çok özgürlüğünün aileden uzakta tadını çıkarmak olan kısmında Goethe, akşamları arkadaşlarıyla Auerbach Lokantasında vakit geçiriyordu. İşte burada geçen vakitler, ileride bir edebiyat klasiği haline gelecek ünlü draması Faust’un birinci kısmı için esinlendiği zamanlardı…
Birinci aşk, birinci şiir kitabı
Goethe’nin kalbine birinci aşk, işte bu Leipzig günlerinde düştü. Gerçek aşk mıydı, yoksa özgürlüğüne bir modül olmuş ayrıntı mıydı bilinmez, yaşanırken duygusettirdiği his yadsınamazdı. Katchen Schönkopf bir zanaatkâr kızıydı. İki yıl süren bu aşk macerası, vakti dolduğunda, iki tarafın da ortak kararı ile yerini ayrılığa bıraktı.
Bu ayrılığı yaşamadan evvelki vakitlerde Goethe, şiirlerini Rokoko kültürünün tesirinde yazıyordu. Şiirleri, üslubunda daha özgürdü, coşkuluydu. Ne vakit ki bu ayrılık işi çıktı, karışık hislerin kıskacına düştü, işte o vakit Goethe’nin cümleleri de bundan nasibini aldı. Goethe, duygusettiği hislerle Rokoko kültürünün o her şeyi hafife alan, özgür, alaycı üslubunu kesiştirememiş, Leipzig’den giderek soğumuştu. Evet, evet, hatta burayı artık sevmiyordu! Goethe, genç kalbiyle aşkın acı yanının kıskacında kıvrandığının farkında değildi…
Acı yerini ağrılara bırakmıştı. Haziran 1768’de Goethe, ağır bir halde hastalandı. Bu hususta kaynaklar pek çok farklı yaklaşımda bulunsa da, en baskın niyet, onun hareketli toplumsal hayatının tesiriyle bitkin düştüğü tarafındaydı. Bu hastalık süreci ve Leipzig’den soğuması üzerine, 1770’te Frankfurt’a, daha huzurlu bir eğitim süreci geçirmek için geri döndü. Annesi ve kız kardeşinin bakımıyla sıhhati da kısa müddette düzeldi. Yıl bitmeden bugüne dek yazdığı şiirlerini bir ortaya getirdi ve “Arnette” ismini verdiği birinci şiir kitabını, imzasız olarak, çıkardı…
Frankfurt’a dönüşü ve sonrası
Artık soğuduğu topraklardan, doğup büyüdüğü, daha yakından tanıdığı topraklara dönmüştü. Franfurt’ta hayati tehlike taşıyan hastalığı için annesi ve kız kardeşinin takviyesi yanına uygunlaşması için uzun bir istirahat devri de gerekecekti. Bu dinlenme sürecinde okumayı, düşünmeyi, yazmayı ihmal etmedi. Piyetizm niyetinin tesirinde olduğu bu devirde, Faust yapıtını yazarken tesirinde kalacağı mistik ve alşimistik pek çok kitap okudu. Ayrıyeten bir yandan da “Die Mitschuldigen” ismini verdiği birinci tiyatro yapıtı niteliğini taşıyan güldürüsünü yazdı.
Artık büsbütün güzelleştiğinde, Nisan 1770’te, eğitimini tamamlamak üzere Strasbourg’a gitti. Leipzig’de, hukuk dışında ilgilendiği alanlar babası ile ortasını açmıştı. Çocukluğundan bu yana babası ile ortalarında kurulan bağlantının zedelenmesinden rahatsızlık duyan Goethe, Strasbourg’da hukuk eğitimine daha ihtimam gösterdi ve 1771’de eğitimini muvaffakiyet ile sonlandıracaktı. 1771 yazında, alanında doktora tezini hazırlıyordu. Üniversitesinden burs alma imkânı bile edinmişti. 6 Ağustos 1771’de, “Cum Applaus” (Yüksek Takdir) dokümanına layık görülmüştü. Goethe, “Positiones Juris” başlığı altında sunduğu Latince 56 tez ile bu başarıyı elde etmişti. Her biri ses getiriyordu. Bilhassa 55. tezinde husus edindiği bir çocuk katilinin, vefat cezasına çarptırılıp çarptırılmayacağı bir tartılma konusu doğurmuştu. Goethe, tartışmaya sebep bu mevzuyu, “Gretchen” trajedisinde tekrar ele alacaktı…
Babasının tersine o, bu mesleği icra edecekti. Frankfurt Heyet Mahkemesi’nde, Dava Vekili olarak çalışmaya başladı. Vücudunu bilfiil kamçılayan edebiyattan sebep, mesleğine uzun mühlet devam edemeyecekti tahminen; ancak olsun, yolu hukuktan geçecekti nihayetinde. Mart 1772’de, Hessen eyaletine bağlı Wetzlar’da bulunan Alman Yüksek Mahkemesi’ndeki avukatlık stajının akabinde Frankfurt’ta bir ofis açtı ve 4 sene burada çalıştı…
Strassburg’da aşktan doğan şiirler
Okuluna ihtimam gösterirken bir yandan şahsî ilgi alanlarına da vakit ayırmıştı aslında. Bilhassa edebiyattan hiç kopmamıştı. Örneğin, sanat ve edebiyat kuramcısı, Teolog Johann Gottfried Herder, onu edebiyat alanda yönlendiren özel bir isimdi. Herder, onu Shakespeare, Ossian, Homer üzere müelliflerin yazım lisanlarına itina göstermeye teşvik ederken, bir yandan da halk edebiyatına yakın durmasını söylüyordu. Bu teşvik, Goethe’nin edebi şeklinde değerli adımlar oluşturdu. Pek çok sentezden yola çıkan Goethe, hamurundaki edebiyat modüllerinden lezzetli sunumlar çıkarıyordu. Her şeyden etkilenmeyi, her şey üzerine düşünmeyi öğrenir olmuştu. Başşehri Strassburg olan Alsace bölgesinin tabiatı üzerine düşünüyordu mesela. Hoşluğu öylesine büyüleyici geliyordu ki ona! Üstelik tabiatın organik tarafını birinci defa keşfediyordu. Bir muharririn beyni için bu harikulade bir seyahatti. İşte bu seyahatin sonu tabiat bilimi üzerine teoriler üretmeye vardı…
Doktora tezi devrinde tıpkı vakitte Gotik sanatla da ilgiliydi. Bilhassa Strassburg Katedrali Mimarı Ervin von Steinbach, üslubuyla onu çok etkilemişti. Birtakım şeylerin büyüsü Goethe’yi tarifsiz sarıyordu. Tesirini giderek yitiren Gotik mimarı üslubu hakkında düşünmeye ve yazıya dönüştürmeye çalışıyordu. Bu çalışmanın eseri, Von Deutscher Baukunst (Alman Mimarisi Üzerine) ismini verdiği makale oldu…
Ve olağan aşk! Aşk, Goethe’nin karşısına bu kere Sesenheim’de yaptığı bir gezinti sırasında çıktı. Bir papaz kızı ola Friederike Brion’a, tanıştıkları an âşık olmuştu. İlgileri Goethe Strassburg’dan ayrılana dek sürdü. Giderken münasebetini de bitirecekti. Fakat olsun, şiirler kalacaktı geriye. Üstelik Sesenheim Lieder olarak tanınacak Friederike’ye yazdığı o şiirler, Alman Edebiyatı’nda manzumenin birinci örnekleri ortasında yer aldı ve “Yeni bir lirik çağın başlangıcı” olarak kabul edildi…
İş hayatında da edebiyat hayatının merkezinde
Goethe, artık bir avukat olarak çalışıyordu; fakat hayatının merkezindeki asıl şey edebiyattı. 1771 yılı biterken “Geschichte Gottfriedens von Berlichingen mit der eisernen Hand” ismini verdiği yapıtını kâğıda aktardı. 1773’te de “Götz von Berlichingen” ismini verdiği dramasını yayımladı. Hayli ilgi çeken, Orta Çağ tesirinde coşkunluk akımı ile işlenen bu eser, periyodunun en güçlü piyeslerinden biri olurken, “Fırtına ve Coşku” periyodunun temel yapıtı olarak kabul görmüştü.
Mayıs 1772’de, babasının teşvikiyle Wetzlar Alman Yüksek Mahkemesi’nde asistan olarak hukuk alanındaki resmi çalışmalarına başlayan Goethe, 1772-1773 yıllarında bir yandan da kitaplar ve tiyatro oyunlarıyla haşır neşir olmaya başladı. “Frankfurter Gelehrte Anzeige” isimli kültür sanat mecmuasında, eleştirel yazılarını yazıyordu…
Edebiyat ömründe o denli yer meblağ olmuştu ki, Goethe, tekrar hukuktan uzaklaşmaya başladı. Bir yanı bağlı, bir yanı değişken ruhu canının istediğini, o anda yapmanın peşindeydi. Bir meslektaşı Johann Christian Kestner, Goethe’yi şöyle tanımlamıştı:
“Goethe, mükemmel hayal gücüne sahip bir dehadır. Kendi ruhunun yaratıcısıdır. Asil bir fikir biçimine sahiptir. Goethe, tam bir karakter adamıdır. Tuhaftır ve söylemlerinde kendi canını sıkabilecek farklılıklara sahiptir. Natürel ki çocuklarda, bayanların odasında ve öteki birçok şahsa karşı davranışlarında takdir edilmektedir. Güzeline giden bir şeyi, bir diğerinin hoşlanıp hoşlanmayacağını, onun moda olup olmayacağını yahut ömür biçiminin buna müsaade edip etmeyeceğini düşünmeksizin yapmaktadır. Tüm zorluklar ise ondan korkmaktadır.”
Genç Werther’in Acıları
Hukuka karşı ilgisini yine yitiren Goethe, artık de Antik Çağ müelliflerine bağlanmıştı. Bir yandan da kalbindeki hareketliliğe karşı koymaya çabalıyordu. Zira hakkında üstteki kelamları sarf eden arkadaşı Kestner’in nişanlısı Charlotte Buff’a, âşık olmuştu. Tehlikeli sularda yüzdüğünün ayırdındaydı ve suyun ateşine iki ay dayanabildi. Goethe, Wetzlar’ı ardına dahi bakmadan terk etti…
Düşünüyordu Goethe; yaşadığı şu iki ayı, bugüne dek yaşadıklarını, gençliğine sığdırdığı tüm hayat tecrübelerini… Yaşadıkları hem her insanın yaşayacağı doğal şeylerdi, hem de o bir yazardı. Bu deneyimleri bir yapıta dönüştürebilirdi. Bazen bir muharririn kalemi, tüm omurların ötesindeydi. Goethe, geçen bir buçuk yıllık süreçten sonra “Die Leiden des jungen Werthers” (Genç Werther’in Acıları)’nı yazdı. Bu kitabın anlatımı, gençlerin tıpkı yolu seçerek intihara yönelmesine sebep olacak kadar gerçekçiydi. Buram buram melankoli kokan bu eser, çok geçmeden Goethe’yi tüm Avrupa’da ünlendirmişti…
Goethe, bu romanla birlikte Alman Edebiyatı’nda “Sturm und Drang” (Coşkunluk Akımı) olarak isimlendirilen yeni bir çığır açtı. Wetzlar’dan dönüşü ile Weimar’a seyahati ortasında geçen yılda Goethe, kuşkusuz en verimli devrini yaşamıştı. Genç Werther’in Acıları yanında, Prometheus, Mohammeds Gesang, Ganymed üzere destansı ve dini şiirler; Heiden und Wieland, Das Jahrmarktsfest zu Plundersweilern und Götter üzere çokça kısa drama ile Clavigo ve Stella ismini verdiği dramalar yazdı. Faust serisine ise, birinci kere bu periyotta başladı. Şu saydığım isimler ortasında en özeli Prometheus idi; natürel Faust’tan sonra! Neden mi? Zira Goethe bu periyotta, tabiatın içindeki coşan hisleri, övgü şiirleriyle anlatıyordu. Kalıplardan uzak, ölçüsü hür bu manzumeleri, dünya edebiyatına kazandırmıştı. İşte o manzumelerden en kıymetlisi Promentheus idi.
Yani demem o ki, Genç Werther’in Acıları, Goethe’nin yoluna bir ışık yakıvermişti. Acılar insanı nasıl da güçlendiriyor, nasıl da daha ötelere taşıyordu…
Almanya’da, İslamiyet’e olumlu yaklaşan Goethe’nin Weimar günlüğü
Goethe, 1775’te bir banker kızı Lili Schönemann ile tanıştı. Yeniden bu yıl nişanlandılar. Bir adım atmıştı, lakin hayat şekillerinin farklılığı gündemlerinden düşmüyordu. Üzerine ailelerinin uyuşmazlığı da tuz biber epey, bağlantıları yıprandıkça yıprandı. Goethe, artık hayatı içerisinde evliliğin kendine bir yer bulamayacağı konusunda neredeyse emindi. Bu husus, bugünlerine kaygıdan öteki bir şey getirmiyordu. Biraz olsun bu boğucu histen sıyrılmak için Cristian ve Friedrich Leopold zu Stolberg kardeşlerin aylar sürecek İsviçre seyahati teklifini kabul etmişti. Kendi içinde çok dirense de, bu nişanlılık seyahatini tamamlayamadı ve Ekim ayında ayrıldılar…
Goethe, artık dayanılmaz bir hayal kırıklığı içindeydi. Onu bu kıskaçtan çekip çıkaran 18 yaşındaki Dük, Karl August’un, Weimar’a daveti oldu. Kasım 1775’te Weimar’a yeni umutlarla, yeni başlangıçlar için gitti. Bu periyotta bir mühlet siyaset ile ilgilenen Goethe, Dük’ün özel danışmanlığını yürütüyordu. Aristokrasiye karşı direnmiş ve 1776’da, Dük’ün danışman heyetinin üyesi olmuştu. 1777’de yeni kurulan maden ocağı kuruluna yönetici seçilirken 1779’da yol üretimi kurulu yöneticisi olacak ve 1782’de de maliye bakanı olarak misyon alacaktı. Hırsından doğan bir muvaffakiyet sergiliyordu.
Bir yandan edebi hayatı da sürmüştü. Goethe, birinci defa 1771’de, Kur’an tefsirleri üzerine çalışmalara başlamıştı. Çalışmalarına burada devam etti. Bu husus çok ilgisini çekiyordu. Bilhassa ilgi alanı doğu uygarlığı olan tarihçi Josef von Hammer’in Kur’an’ı çevirisini kaç sefer okuduğunu kendisi de bilmiyordu. Goethe, bu istikameti ile Almanya’da İslamiyet’e olumlu yaklaşan birinci edebiyatçıydı…
Edebiyattan uzaklaşmamıştı; ancak tekrar de Goethe, Weimar’da geçirdiği birinci on yıl içinde dönemim mecmualarına verdiği birkaç şiirini yayımlamadan öteye gitmemişti. Devlet içinde edindiği işler o kadar vaktini alıyordu ki, edebiyata çok az vakti kalıyordu. Bunun yanında bilhassa tiyatro oyunları ve saray şenliklerinin düzenlenmesi için çalışıyordu. Bu devir en ilgi cazibeli olarak “Iphigenie auf Tauris” trajedisinin birinci düzyazı özetini, “Wilhelm Meister” ismini verdiği romanı ve “Egmont Tasso” oyunlarını yazdı.
Bu süreçte edebiyat etrafı, Goethe’nin bakanlar konseyi üzerine tesirini farklı yorumluyordu. Kimi muharrirler onun, köylülerden yana efor gösteren yenilikçi bir siyasetçi olduğunu düşünürken, kimileri da ülke çocuklarının Prusya ordusuna katılmasından ve konuşma özgürlüğünün sonlandırılması için alınan tedbirleri desteklediğini düşünüyordu. Bir öteki tenkitte ise, Goethe, çaresizlikten evlilik dışı bebeğini öldürmüş bir annenin idam cezasına oylamada bulunurken, daha sonra niyetinin tersine Gretchen trajedisinde merhamet yanlısı davranışı üzerineydi. Kaynaklar bu bilgi hakkında daha fazla ayrıntı sunmuyordu.
Bu tenkitler yapıladursun, Goethe’nin devlete verdiği hizmetteki resmi muvaffakiyetleri, resmi ödüllere de alan açıyordu. 1882’de, değerli bir aristokratik unvana layık görüldü. 1779’da İsviçre’ye ve birçok kere de Harz bölgesine olmak üzere seyahatlere de çıktı. 1785’te de, Karlsbad’daki bir tedaviyle yıllık kaplıca seyahatlerine başlamıştı.
1780’de, sistematik olarak bilimsel tabiat problemlerini da araştırmaya başlamıştı. Tabiatın davetine kulak veriyordu. Burada edindiği bilgileri, çiftçilik, madencilik, kömür işletmeciliği üzere alanlardaki sıkıntıların tahlili için kullandı. Evvelce esas ilgi alanları Bitki Bilimi, Kemik Bilimi, Madencilik, Yer Bilimi idi. 1784’te Goethe, beşerdeki çene kemiğini keşfetmeyi başarmıştı. Yeniden birebir yıl, Granit hakkındaki makalesini yazdığında, “Roman der Erde” (Yeryüzünün Romanı) ismini verdiği yapıtının de taslağını hazırlamıştı…
Werimar’da aşk
Bir aşktan kaçıp sığındığı Weimar’da, Goethe bir diğer aşk ile karşılaştı. Sen yer değiştirdiğinde aklın ve kalbin de vücuduna dahil oluyordu nihayetinde. Burada geçen on yıl içinde Goethe, en etkileyici alakasını bir saray nedimesi olan Charlotte von Stein ile yaşadı. Yedi çocuğundan dördünü kaybeden Charlotte, Goethe’den de yedi yaş büyüktü ve mutabakatlı bir evliliği vardı.
Goethe ve Charlotte ortasında etkileyici bir bağlantı başlamıştı. Charlotte, bir eğitimci olarak Goethe’ye birinci iş saray görgü kurallarını öğretmiş ve vakitle iç huzursuzluğu konusunda da daima yanında tesellisi olmuştu. Bir yandan çalışmalarında disiplinini müdafaası konusunda da daima yanındaydı. Bu bir aşk mıydı, yoksa günahsız bir dostluğun getirdiği yakın bir birliktelik mi bilinmez; ancak pek çok müellife Goethe ile Charlotte ortasında cinselliğe dayalı bir alaka yaşanmamıştı. Zira Charlotte bu hususta Goethe’yi daima reddetmişti. Özellerinde ne yaşadılar bilinmez; ancak bu ilgi edebiyat tarihine yaklaşık 2000 mektup ve not kâğıdı bıraktı. Ve pek doğal Goethe’den şiirler… Goethenin, Charlotte’ye yazdığı şiirler, devrinin en bilindik şiirleri olacaktı…
Her başlangıcın bir sonu vardı şüphesiz. Bu bağlantı, Goethe’nin 1786’da, Roma’ya yaptığı zımnî seyahat ile bitti…
İtalya seyahati
1786’da, Gothe, bir kimlik bunalımındaydı. Charlotte ile bağı içinde giderek bir boşluğa dönüşüyor ve bu durum, mesleğini de etkiliyor, saray yaşantısının zorlukları daha da rahatsız ediyordu. Bir kısır döngüye dönüşen hayatını İtalya’ya bir seyahat yaparak tertibe koymayı düşünüyordu. Eylül 1786’da, sırf hizmetçisi Philipp Seidel’e haber verdi ve yola çıktı. Bir yandan da Werther sayesinde dünya çapında tanınan bir yazardı; seyahati sırasında ismini kullanmadı. Verona, Vicenza, Venedik derken, nihayet Roma’ya vardığında aylardan Kasım’dı. Napoli ve Sicilya ayağının da bulunduğu bu seyahatte Goethe, Kasım bitimine dek Roma’da kaldı. Burada Roma ve Grek sanatının inceliklerini de detaylı olarak araştırıyordu. Bu seyahat ona güzel gelmişti. Tekrar tabiat bilimi üzerine durduğu niyetlerinin ve araştırmalarının yanı sıra, insan anatomisi üzerine de bilimsel teoriler ortaya atacak kadar kapsamlı çalışmalar yaptı. Alışılmış bu seyahat uzun bir süreç almıştı. Bu durumda Goethe, istifasını da çoktan vermişti. Siena, Floransa, Parma, Milano derken Goethe, Wierma’ya 2 yıl sonra döndü…
İtalya’da, sanat Goethe’nin kanında akmıştı adeta. Rönesans ve Antik sezonunyapı ve sanat çalışmalarını öğrenmişti. Öylesine hayranlıkla araştırıyor, öylesine büyüleniyordu ki! Bilhassa Raffael ve sezonunmimarı Andrea Pallıdio’ya hayran olmuştu. Çizim çalışmalarını büyük bir hevesle sürdürdü. Goethe, yaklaşık 850 çizimini işte bu İtalya periyodunda vermişti.
Onun hayatında sanat ve edebiyat iç içe geçmişti. Bu seyahate kendini bulmak için çıkmıştı ve o denli de oldu. Goethe, yazdığı onca başarılı işe karşın, bir sanatçı olmanın yanında bir muharrir olarak doğduğunu tam olarak, birinci defa burada fark etmişti. Bu farkındalıkla edebiyat çalışmalarına daha ihtimamlı olmaya başladı. Başka çalışmaları da süredursun, düzyazı halinde bulunan kafiye usulündeki “Iphigenie” çalışmasına yöneldi. 12 yıl evvel başlayıp bir türlü sonunu getiremediği “Egmont” yapıtını, burada tamamladı…
İtalya, Goethe’nin de kendisinde tanımladığı üzere, hakikaten “yeniden doğuş”tu. Kim olduğunu, ne yapmak istediğini, kendisine neyin uygun olduğunu, hepsini, tüm sorularının karşılığını bulmuştu. Ayrıyeten bu periyotta Goethe, Fırtına ve Coşku periyodundan sıyrılarak Klasisizme geçiş yaptı. Bu yalnızca Goethe’nin adımı değildi. Alman Edebiyatı da böylelikle Klasisizme geçiş yapmış oldu…
Goethe evlendi
Goethe, İtalya seyahati dönüşünden birkaç hafta sonra 23 yaşındaki Christiane Vulpius ile aşk yaşamaya başladı. Üstelik o kadar kolay de değildi. Christiane’yi hayat arkadaşı olarak görüyordu. Aralık 1789’da, “August” ismini verdikleri bir oğulları oldu. Ondan sonra doğan dört çocuğu ise, dünyaya gözlerini açtıktan yalnızca birkaç saat sonra hayata veda edecekti. Bu acıyı çocukluğundan tanıyordu Goethe ve artık arkasına sığınacağı, içine kapanacağı bir çocukluğu yoktu. Üstelik bunun yanında Weimar toplumu, az eğitimli, kolay ilgiler yaşamış olarak nitelediği Christiane’yi bir türlü kabul edememişlerdi. Uygunsuz olarak tanımladıkları bu bağa bir de gayrimeşru yanından baktıklarında onu, cümbüş düşkünü ve kolay biri olarak görüyorlardı. Goethe’nin onda gördüğü doğallığı, neşeyi, sevgiyi görememişti toplum…
Ne olursa olsun, Goethe hayat arkadaşım diye sahiplendiği, çocuğunun annesi Christiane’yi daima sevmeyi seçti. 1806’da nikahlandılar. Böylelikle bağlantıları legalleşmiş, toplum da Christiane’yi kabullenebilmişti. Goethe, 1816’da Christiane ölene dek de onunla bağlantısına sahip çıktı.
Lakin bu savunulası sağlam evliliğin bile pürüzü vardı. Goethe, kendi içinde her şeyin yolunda gittiği evliliğinde, Jena’daki kitap satıcısı Fromman’ın bakıcısının 18’indeki kızı Minna Herzlieb’e ilgi duymaktan geri alamamıştı kendini. Yıl 1807 idi. Nikahlarının üzerinden yalnızca bir yıl geçmişti…
İşte bu hayatında evliliği nereye koyacağını bir türlü kestiremeyen Goethe’nin evlenişinin hikâyesiydi…
İtalya dönüşü resmi misyonları
2 yıllık ortadan kayboluş elbette işini de yitirmek demek olmuştu. Fakat geri döndüğünde Dük, onu pek çok resmi misyon konusunda affetti. Goethe, heyetteki başkanlığına geri dönmüş ve siyasi tesirini de devam ettirebilmişti. Bunun yanında çizim okullarının yöneticiliği ve resmi yapı faaliyetlerinin denetlenmesi üzere kültürel ve bilimsel alanda pek çok vazife de aldı. 1791’den, 1817’ye kadar yürüttüğü Weimar Saray Tiyatrosu yöneticiliği de bunlardan biriydi. Ayrıyeten Dük’alığa ilişkin Jena Üniversitesi’nde de misyon aldı. 1807’de, Jena Üniversitesi’nin denetlenmesi vazifesi verildiğinde Goethe, birinci olarak Tabiat Bilimleri Fakültesi’nin genişletilmesi için çabaladı. Friedrich Schiller, George Hegel, Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Schelling üzere pek çok özel isim ve daha fazlasının daveti, daima Goethe sayesinde olmuştu.
Yıl 1789’u gösterdiğinde, ki Goethe bu duruma olumsuz gözle bakıyordu, Fransız İhtilali tüm Avrupa’yı derinden sarstı. Daha sonra şu kelamları lisana getirecekti:
“Herhangi büyük bir ihtilalin, asla ulusun değil, büsbütün hükümetin kusuru olduğuna inandım. Hükümetler, devamlı olarak adalete uygun olup, geliştikleri sürece, ihtilaller büsbütün gereksiz hale gelir; o denli ki onları zaanlam uygun yeniliklerle karşılarlar ve alt kısımdan zorunluluklar diretilinceye kadar, çok uzun müddet çabada bulunmazlar.”
1789’da, devrimci Fransa’ya karşı birinci ittifak savaşı için yola çıkan Dük’e, isteği üzerine Goethe de eşlik etti. 3 ay geçirdiği bu misyonu sırasında savaşın yakan soğuk yüzünü, sefaleti gördü. Fransa’nın zaferi ile sonuçlanan bu anı, iliklerine kadar yaşamıştı. Bu kadarla da bitmedi, bir üç ayı daha, 1793 yazında Mainz kentinin kuşatılması için geçirdi. Dük’alık 1796’da da, Basel’in, Prusya-Fransa Barış Antlaşması’na katıldı. Bu 10 yıllık barış devri, Weimar Klasik’in en parlak periyodunun yaşanmasını sağlamıştı…
İtalya dönüşü edebiyat
İtalya seyahati öncesi ve sonrası diye ayrılabilirdi Goethe’nin hayatı. Tabiat bilimleri ile ilgilenen Goethe, 1790’da, “Versuch die Metamorphose der Pflanzen zu erklaren” (Bitkilerin Morfolojik Yapısının Açıklanması) ismini verdiği denemesini yayımladı. Ayrıyeten hayatının sonuna dek ilgisini yitirmeyeceği Renk Teorisi üzerine de araştırmalarına başlamıştı…
Muharrir olmak için dünyaya geldiğini keşfeden Goethe, bir yandan da edebi eser vermede dingin bir periyoda girmişti. Özel ömrü, eski arkadaş etrafının uzaklaşması, ihtilalin getirdiği sarsıntı ve en değerlisi yeni edindiği sanat anlayışına aksi düşen yapıtlarının toplumda kazandığı anlık muvaffakiyet, buna en temel sebeplerdi. Goethe, 1790’larda verdiği yapıtlarına, dönüşünden sonra kısa bir vakitte oluşturduğu, Christiane’ye tutkusunu mevzu edindiği erotik şiirlerin bir derlemesi olan “Römischen Elegien” (Roma Ağıtları)’nı dahil etmişti. İkinci İtalya seyahati, Avrupa’nın genel durumu üzerine yazdığı mizahi şiirleri derlediği “Venedig Epigramları”nı ortaya çıkardı… 1792-1793 yıllarında altılı hece ölçüsü ile dizeler formunda yazdığı “Reineke Fuchs” isimli destanını düzenlemişti.
İhtilalin soğuk yüzü, hele hele bu kadar yakından şahit olmuşken yazmadan geçilecek bir bahis değildi. 1791’de, “Der Gros-Cophta” (Büyük Çopta), 1793’te “Der Bürgergeneral” (Yurttaş General) ve modül biçimindeki “Die Aufgeregten” üzere ihtilalin tesiri altında, yergici, ihtilale karşı birçok komedya yazdı.
Friedrich Schiller ile iş birliği
1794 yazında, Jena yakınlarında yaşayan tarih profesörü Friedrich Schiller, “Horen” isimli bir kültür sanat mecmuası çıkarıyordu. Aslında Goethe ile birkaç sefer bir ortaya gelmekten öte bir bağları olmamıştı; lakin yeniden de ona iş birliği teklifinde bulundu. Goethe, teklifi kabul etti.
Bilhassa ihtilal anlatışını reddetme konusunda hemfikirdiler ve en yüksek sanat stili olarak Antik periyoda yönelimi benimsemişlerdi. Ortalarında mutabakatlarından kaynaklı, ağır bir iş birliği doğdu. Goethe, kendisinden 10 yaş küçük biri ile kurduğu bu iş birliğini şöyle yorumluyordu:
“Onlar, bana ikinci bir gençliği aşıladılar ve beni tekrar yazarlığa yükselttiler.”
Her iki müellifin da birbirinden faydalandığı bir aramdı. Schiller, Goethe’nin “Wilhelm Meisters Lehrjahre” (Wilhelm Meister’in Çıraklık Yılları) romanına eleştirel bir yaklaşımda eşlik ediyor, bir yandan da “Faust” isimli yapıtının devamlılığı konusunda da onu yüreklendiriyordu. Goethe de, Schiller’e “Wallenstein” isimli yapıtında tesirli oldu. Ortak projeleri de daima değerliydi.
Goethe, bu periyotta bilinen yapıtlarının yanı sıra “Unterhaltung deutscher Ausgewanderten” (Alman Göçmenlerin Sohbetleri) ismini verdiği yapıtını yayımlamış, altılı hece ölçüsüyle yazdığı bir epik şiiri “Hermann und Dorothea”da ise sezonungüncel olaylarını yansıtmıştı. Bu yapıtıyla, Klasik okur muvaffakiyetini kazanmıştı. Ayrıyeten “Der Schatzgraber” (Hazine Avcısı) ve “Der Zauberlehrling” (Büyücü Çığlığı) üzere en tanınmış baladlarını da tekrar bu devirde yazmıştı.
Goethe’nin damga vurduğu Weimar Klasik Periyodu, 1805’te Schiller’in hayata vedasıyla sona erdi…
Schiller’den sonra Goethe ve Faust
Schiller’in vefatı, Goethe’nin hayatında büyük bir kayıptı. Bir yandan böbrek sancısı üzere farklı hastalıklarla da sarsılıyor, bir yandan yol arkadaşı gördüğü müellif arkadaşının kaybının acısını yaşıyordu. Goethe’nin ömründe iz bırakan olaylardandı. Bir başkası ise, Nopoleon Bonaparte ile baş gösteren savaş oldu. “Karanlık yanım” diye tanımladığı karamsarlığa olan eğilimi bu türlü anlarda bir organıymışçasına onunla birlikte yaşıyordu. Çünkü bu savaş günleri için Goethe zihninde, Dük ile birlikte kah dilenerek, kah iltica edecek bir yer arayarak Almanya’yı karış karış dolaştıklarını canlandırıyordu…
Şunu açıkça belirtmek gerekir ki, Goethe, tahminen de en çok kozmik bir deha olmayı isterdi. Ancak kendi içinde her baştan ses çıkan milyonlarca canavarı bir türlü susturmayı başaramıyordu. Tekrar de 1806’da şöyle bir silkindi ve yapıtlarının yeni bir derlemesini hazırladı. Böylelikle nihayet “Faust”un birinci cildini de tamamlamayı başarmıştı. Artık en büyük destekçisi Schiller, yattığı yerde rahat uyusundu…
1809’da otobiyografisini yazmaya başladı. “Aus meinem Leben Dichtung und Wahrheit” (Hayatımdan Edebiyat ve Hakikat) isimli bu biyografisinde, Wimar’da ortaya çıkan Bettina Brentano, Goethe’nin annesinden gençliği konusunda edindiği bilgilerle gidişata takviye olacaktı. Lakin bir yıl sonra hayatına girdiği andan sonra bir daha çıkmayan Renk Teorisi hakkındaki araştırmaları nihayet “Farbenlehre” (Renk Teorisi) ismini verdiği bir yapıta dönüşmüştü.
Benliğinde bir öteki Goethe vardı güya; halkın Fransız Devrimi’ne karşı başkaldırdığı sırada o, zihnen kendini Yakın Doğu’ya çevirmişti. Arapça ve Farsçayı öğrenmeye başladı. Kur’an’ı hatmetmişti. İranlı Şair Hafis’i okumuştu. Son romanı “Die Wahlverwandschaften” (Gönül Yakınlıkları) da devrinin iç tecrübelerinin izlerini taşıyacaktı…
Bir de Carl Friedrich Zelter vardı. Goethe’nin kulağına, Beethoven’den daha güzel geliyordu sesi. 1799’da başlayan otuz yılı aşkın sürecek mektuplaşmaları (1832), Goethe’ye yalnızca müzik konusunda bilgi değil, dostluk manasında çok şey sunacaktı…
Goethe, 1814’te Rhein ve Main etrafında bir seyahatteydi. Goethe, banker Johann von Willemer ve ortağı Marianne Jung’a evlenmelerini tavsiye etmiş; onlar da birkaç haftaya kalmadan, üstelik huzurunda evlenmişlerdi. Artık Frankfurt’ta, Goethe 65. yaşını yaşarken karşılaşmışlardı. Goethe, yaş alışını hiç duygusetmemişti ki, ne yaşına aldırmıştı, ne yılların geçişine… Artık Mariana’ya âşık olması da bundan sebep pek doğaldı. Marianna, bir anda edebiyatına ortak bir peri oluvermişti. Bir sonraki yıl tekrar ziyaretlerine geldi. Lakin bir daha gelmeyecekti. Bu, Goethe’nin memleketini son görüşüydü. Bir sonraki davete icabet etmedi; fakat “West-östlicher Divan” (Doğu Batı Divanı) yapıtını bitirene kadar “Gül ve Bülbül”, “Aşk ve Şarap” şiirlerini yazmıştı. Goethe şu dünyadan göç ettiğinde Marianna, bu aşk şiirlerinin kendisine yazıldığını söyleyecekti…
Eşi Christiane’in akabinde Goethe ve yapıtları
Christane, uzun süren hastalık sürecinin akabinde 1716’da, hayata gözlerini kapamıştı. Ömrüne iz bırakan kayıplardan biriydi. Goethe, 1817’de, Saray Tiyatrosu yöneticiliğinden istifa etti. Sıhhati ile de gelini ilgileniyordu. Napolyon savaşlarının karşısında duyduğu karamsarlığın tersine Dük’akalık da ziyan görmemişti.
Goethe, kendi ömrüne dönmüş, yalnızca yapıtları ve çalışmaları ile ilgileniyordu. Yaş almayı kabullenmiyor olsa da, yıllar geçiyordu. 1817’de, “Geschichte meines botanischen Studiums” (Bitki Bilimi Tahsilinin Tarihçesi) ismini verdiği yapıtını yayımladı. Akabinde 1824’e kadar, Morfoloji, Jeoloji ve Mineroloji alanındaki çalışmaları ile devam etti.
Tuttuğu günlükler ve daima sakladığı aldığı notlar, “Italienische Reise” (İtalya Seyahati) ismini verdiği kitabı yazdırmıştı. Tahminen de hayatının en kıymetli devriydi. 1821’de küçük çaplı romanlarının bir derlemesi olan “Wilhelm Meisters Wanderjahre” (Wilhelm Meister’in Seyahat Yılları)’nı yayımladı.
1823’te kalp zarı iltihabı hastalığına tutuldu. İstirahate çekildiği periyotta, kendini manevi manada hiç olmadığı kadar genç duygusediyordu. Genç ihtiyar Goethe, Karlsbad’da annesiyle birlikte tanıştığı 19’undaki Ulrike von Levetzow’a evlenme teklif etmişti. Kabul görülmediğinde yaşadığı hüsranı, “Marienbader Elegie” (Marienbad Ağıdı) ismini verdiği yapıtta kaleme aldı. Bu olay, hayatında son hayal kırıklığı olarak kalsın istiyordu. İçine kapandı, dinginliğe büründü. Bu sakin ortamda “Faust”un ikinci kısmı tekrar değerlendirecekti. Çabucak çabucak hiç yazmadı, yazdırmıştı. Sadakatli genç şair Johann Peter Eckermann’a, bilgisini, ömür usulünü, geçmişini emanet etmişti.
Oğlunu kaybetti
Goethe, 1828’de, ömrüne bir çizik daha attığı bir vefat yaşadı. Bu sefer oğlu Karl August’u kaybetmişti. Oğlunun vefatına Roma’dayken katlanmak zorundaydı. Galiba bu kayıpların en fenasıydı…
Birebir yıl, “Faust”un ikinci kısmını de tamamladı. Faust, onun ömründe en değerli yapıtıydı. Biçimsel olarak bir sahne yapıtıydı. Birçok şiiri üzere büyük manalar taşıyordu.
Tabiat bilimi, bitkiler, bitkilerin nasıl yetiştiği konusu, renk teorisi hayatını hiç bırakmadı. Ölmeden birkaç hafta evvel Ferdinand Wackenroder’e şunları yazmıştı:
“Çok çeşitli yollarla, bir yahut birebir kurala bağlı kalarak, hangi yolla bitkilerin başkalaşım (metamorfoz) geçireceği, ömrün organik-kimyasal değişmesine yaklaşmanın ne derece mümkün olacağı konusu ile büyük ölçüde ilgileniyorum. Yalnız, bitkilerin ışığa karşı reaksiyon göstermeleri üzere, bitki kökleri tarafından emilen nemin onun tarafından değiştirilmesi bana açık görünüyor, bundan ötürü, iskotoları şişiren rüzgârın cinsini daha yakından net bir biçimde görmede, sizin masumca karşı çıktığınız istek ortaya çıktı.”
Goethe öldü
Goethe, 22 Mart 1832’de, kaynaklarda belirtildiği üzere kalp krizinden hayata gözlerini kapadı. Vefat anında yanında olmayan tabibi Carl Vogel’e iletildiği üzere Goethe’nin son kelamı, “Daha fazla ışık!” olmuştu. 26 Mart’ta, Weimar Mezarlığı’na defnedildi…
Ruhunu arayan vücudu, pek çok şeyi tıpkı anda yapmak isteyen zihni ve yüzyıllar öncesinden bıraktığı yapıtları ile bir Goethe geçti bu dünyadan…
Güzel ki…
Damla Karakuş
[email protected]
Not:
Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
